Momenteel is er een discussie gaande in de politiek wat te doen met de gigantische Diogenes bunker in Schaarsbergen, in de loop der jaren heeft de bunker al diverse bestemmingen en functies gehad maar wat zal er na 2020 moeten gebeuren met de betonnen kolos in Schaarsbergen? Nagenoeg alle huidige gebruikers van de bunker zullen dan vertrokken zijn. Een kleine reis door de tijd met waar de bunker voor gediend heeft en wat er allemaal terug te vinden is over de historie ervan.
De bunker is gebouwd tijdens de tweede wereldoorlog als commando bunker voor de Duitse Derde Jachtdivisie van waaruit een groot deel van Noord-West Europa’s luchtruim in de gaten gehouden werd. Gegevens van alle radarstations in dit gebied werden in de gigantische bunker verzameld en middels schijnwerpers werden zowel vijandelijke als eigen vliegbeweging geprojecteerd op een grote matglazen kaart van 12 meter breed en negen meter hoog die in het midden van de ruimte aan katrollen hing.
Aan de ene zijde van de zaal Blitzmädel die met hun schijnwerpers de vliegtuigen op de glazen kaar projecteerde aan de hand van informatie van de radarstations en aan de andere zijde de gevechtsleiding officieren die de jagers van de Fliegerhorsten aansturen richting de geallieerde formaties.
Glazen kaart met de zijde van de Blitzmädel (1) 
Blitzmädel projecteren vliegtuigen op glazen kaart (2) 
Gevechtsofficieren aan de andere zijde glazen kaart. (2) 
Overzicht Diogenes, radarstations en Fliegerhorsten (3)
Op 1 januari 2020 zal de bunker te koop aangeboden worden en nagenoeg leeg staan. Er zijn al diverse ideeën over nieuwe bestemmingen voor de betonnen kolos al lijken de meeste stemmen momenteel op te gaan voor een luchtoorlog museum.
Een idee wat niet helemaal nieuw is ……..
Parool 18-03-1947 
Arnhemsche courant 17-04-1947
Uit krantenartikelen vlak na de oorlog blijkt dat er destijds het zelfde over gedacht werd. In April 1947 bleek de bunker nog leeg te staan aldus de Arnhemsche Courant. Een maand daarvoor in het Parool was er al sprake van een museum dat gevestigd zou worden. De betreffende journalist kreeg alvast een rondleiding en beschrijft deze.
“Op het oogenblik is de bunker nog streng verboden terrein. Terecht, want mag men de verhalen van omwonenden gelooven dan is het er nog allesbehalve veilig. Gaan de plannen van de regeering door, dan zullen hier over enkele jaren belangstellende bezoekers dwalen om zich te verdiepen in al het verschrikkelijks dat de oorlog ons bracht. De kosten zullen hoog zijn, want er valt heel wat te restaureren. Maar een betere plaats voor een oorlogsmuseum is moeilijk te vinden.”
Ondertussen werd na dit schrijven de bunker door het Departement van Oorlog gebruikt om gevonden munitie uit de omgeving te verzamelen wat in de Bunker ontmanteld werd. Met helaas op 8 Juni 1948 een dodelijk ongeval tot gevolg zoals hieronder vermeld in de Arnhemsche Courant van 08-06-1948. In het Parool vinden we een vergelijkbaar artikel terug maar met een belangrijke verwijzing naar het eerdere plan een museum te openen en de reden waarom dit dusver niet uitgevoerd is.
“Het voornemen bestond, de bunker tot permanent oorlogsmuseum in te richten, doch de kosten waren te hoog: ruim één miljoen gulden.”
Arnhemsche Courant 8 Juni 1948 
Het Parool 8 Juni 1948
In 1949 geeft een journalist van de Nieuwe Apeldoornsche Courant zijn ongezouten mening over de bunker. “Als een monument van waanzin en verspilling staat aan de koningsweg te Schaarsbergen het enorme gevaarte…” Op dat moment was de bunker nog geheel in gebruik van het Departement van oorlog. De Journalist werd dan ook heen gezonden omdat het betreden van de bunker te gevaarlijk was.
Apeldoornsche Courant 26-08-1949
In datzelfde jaar vinden we nog een bericht in het Twentsch Dagblad die het nog heeft over de vernietiging van de bunker. Er zou contact gezocht zijn met de Berlijnse bouwmeesters om advies in te winnen of de Bunker gesloopt zou kunnen worden. Het aantal explosieven hiervoor nodig zou echter zo kostbaar zijn dat het niet te verantwoorden is om de bunker te laten springen. Ook wordt er vermelding gemaakt van Canadese pogingen om met zwaar kaliber de bunker te bestoken, het had echter allemaal maar weinig zin.
Twentsch dagblad Turbantia
02-09-1949
Ondanks dat het ministerie van Oorlog aanspraak bleef maken op de grote radarzaal in de bunker mocht het Rijksarchief vanaf 1951 de overige ruimtes gebruiken om kilometers aan archief materiaal te herbergen. In eerste instantie is er sprake van een tijdelijke oplossing maar vanaf 1952 is deze definitief.
In totaal werd er 12,5 kilometer stellingruimte in gebruik genomen en waren er op het moment van schrijven in 1952 al archieven ondergebracht van de rechtbank en het notariaat van het arrondissement Arnhem en de Burgerlijke stand in Gelderland.
Algemeen Handelsblad 17-01-1951 
Algemeen Handelsblad 13-06-1952
Een tijd lang is er weinig tot geen informatie te vinden over de bunker. Kennelijk heeft het Department van Oorlog geen interesse in de bunker in tegenstelling tot de vergelijkbare bunker Gyges in Grove, Denemarken. Gyges wordt tot de dag van vandaag door de Deense luchtmacht wel gebruikt. Op wat helikopter oefeningen op het dak van de bunker na heeft het Nederlandse leger geen interesse getoond in verder gebruik van de bunker. Op 22 Mei 1962 vinden we in Trouw een artikel over wederom gebruik van de bunker door het Rijksarchief. Ook toen werd de binnenste Radar zaal nog niet gebruikt door het Archief en lag er nog steeds net zo verwoest bij als de Duisters hem in 1944 achtergelaten hadden.
Trouw 22-05-1962 
Afbeelding binnenkant bunker
Tiemens medio ‘ 60
Tot 1972 lijkt de situatie onveranderd te blijven. Dan vinden we een artikel terug in het Nieuwsblad van het Noorden en Het vrije volk : democratisch-socialistisch dagblad. Er blijkt ondertussen al 40KM aan archief materiaal ondergebracht te zijn van onder andere Defensie verschillende Rijksdiensten en Provincies. De ruimte is voor 30KM al reeds ingevuld en de laatste KM besproken. Eindelijk maakt men een begin aan het leegruimen van de grote Radar ruimte om deze gereed te maken voor de afdeling Kunstbescherming. In geval van oorlog komen alle belangrijke kunstschatten van Nederland veilig in het hart van de bunker te liggen. Een verbouwing van anderhalf miljoen gulden moet ervoor zorgen dat de bunker hiervoor gereed komt. De bunker wordt dan dus uiteindelijk omgebouwd in de huidige staat.
Wederom vinden we het verhaal terug dat er na de oorlog door de Canadezen een V-1 tot ontploffing gebracht zou zijn aan de binnenzijde met zelfs een vermeldde exacte locatie hiervoor. In diverse artikelen wordt de ene keer verwezen naar een detonatie door dan wel Duitse of Canadese zijde maar bewijs is hier nooit voor gevonden dus waarschijnlijk is dit een sterk verhaal wat de ronde doet.
Het vrije volk : democratisch-socialistisch dagblad 18-09-1970 
Nieuwsblad van het Noorden 04-02-1972
In Trouw van 1 November 1979 vinden we een artikel over de verhuizing van een deel van het rijksarchief terug naar Den Haag. Vele memorabele items passeren de revue; de reisjournalen van de Ruyter en Tromp, de aktetas van Napoleon en de originele documenten van de vrede van Munster. Allen worden onder politiebegeleiding getransporteerd vanuit de bunker in Schaarsbergen naar het nieuwe Archief in Den Haag. In plaats van weggestopt te zijn in een archiefkast of lade in een koude grauwe bunker kunnen de items nu een plek krijgen die ze verdienen.
Vanaf 1980 komt de bunker meer in de belangstelling te staan van het grote publiek. Drs. Willem H. Tiemens in beeld met zijn onderzoek naar de reden van het mislukken van de slag om Arnhem. Hij heeft briefcontact met de bevelhebber van de bunker ten tijde van de ” Slag om Arnhem” Luftwaffe General-Major Walter Grabmann. Op dat moment 75 jaar oud en met pensioen ergens in Zuid Duitsland.
Aldus Grabmann veraden de Engelsen zelf de luchtlandingen door daags voor deze landingen verkenningsvluchten uit te voeren met een enkele B17 begeleid door ruim vierhonderd jagers boven de Deelense Heide. Toen Grabmann op de hoogte gesteld werd over deze eenzame Boeing vermeldde hij zijn vermoedens over een op handen zijnde luchtlanding ’s avonds tijdens een etentje aan SS-Major Sepp Krafft. Deze mobiliseerde reeds de aanwezige troepen in het gebied waardoor het verrassingseffect waar de Britse luchtlandingstroepen op rekenden verdwenen was.
De Diogenes bunker werd op de dag van Luchtlandingen verlaten en de opdracht werd gegeven de bunker te vernietigen. Het interieur raakte zwaar beschadigd maar de bunker zelf is tot de dag van vandaag aanwezig. Het vertrek uit de bunker wordt vaak toegedicht aan de luchtlandingen die plaatsvonden maar was echter al een tijdje gepland, de laatste vrachtwagens reden weg op het moment dat de Britten een paar kilometer verder op landden.
In 1984 publiceert Tiemens zijn boek “Facetten van de slag om Arnhem”. Het boek wat mij trickerde om deze site te beginnen en wat een begin was van een geheel nieuwe invalshoek op de Slag bij Arnhem. Tiemens nam contact op met Duitse overlevers die werkzaam waren in Diogenes, op Deelen en in de Teerose stellingen en zorgde ervoor dat een hoop materiaal verzameld en bewaard bleef. Dit boek zorgde er dan ook weer voor dat Tiemens gewezen werd op een reünie van Teerose medewerkers waardoor er een tweede boek met nog meer ooggetuige verslagen kon komen. ” Teerose op de Veluwe” .
Leeuwarder Courant 19-12-1980 
Nederlands Dagblad 07-05-1984
Maar nu weer even terug op het daadwerkelijke onderwerp. De Diogenese bunker na de oorlog…
In 1984 vinden we een klein artikel terug in NRC over de oprichting van een geluidsarchief en dat deze in de beschikbare ruimte van Diogenes terecht kan na het vertrek van het Rijksarchief. In het archief worden plaatjes, cassettes en zelfs videobanden opgeslagen om te bewaren voor toekomstige generaties.
NRC 27-07-1984
Op dit moment wordt de bunker enkel nog door het Open Lucht Museum als depot gebruikt. Een artikel op de website van “Maand van de Geschiedenis” geeft ons nog een blik in de archieven van het Open Lucht Museum in Diogenes.(4) Tevens worden diverse delen van het kantoor gedeelte van de bunker verhuurd aan organisaties als Krachtvaardig (5).
Depot Open Lucht Museum te Diogenese 2019 (4) 
Depot Open Lucht Museum te Diogenese 2019 (4) 
Kantoorunits te huur Diogenese (5)
Na jaren als rijksarchief gediend te hebben na de oorlog staat het gebouw nu nagenoeg leeg. Het gemeente Archief Arnhem is verplaatst naar het Gelders Archief en het openlucht museum verplaatst zijn collectie naar het in 2020 gereed te komen Collectie Centrum Nederland in Amersfoort.
Op dat moment wordt enkel nog een deel aan het bedrijf vanWaarde verhuurd, een bedrijf gespecialiseerd in het beheer en restauratie van archief- en museale collecties na calamiteiten. Een ander klein deel wordt gebruikt voor C2000 apparatuur. Na 2020 wil het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap echter van de bunker af en een nieuwe eigenaar is nog niet gevonden.
De Provincie Gelderland heeft in 2016 al opdracht gegeven voor een onderzoek naar een mogelijke herbestemming van dit monument. Diverse opties passeren de revue voor de herbestemming van Discotheek, kartbaan, klimhal, kunstwerk en Hotel. Degene die de onderzoekers en opdrachtgevers het meest aanspreekt is echter de optie van Museum. (6) Arnhem zal de grootste stem hebben in de herbestemming omdat deze een bestemmingsplanwijziging af zal moeten geven voor de nieuwe functie. De bunker heeft echter groot onderhoud nodig voordat deze weer gebruikt kan worden, de grote zaal is dichtgebouwd en er is veel asbest in verwerkt. Wie het project gaat oppakken heeft diepe zakken nodig.
Vooral in herinneringsjaar 2019 en het besluit tot Versterking Herinneringstoerisme (PS2016-370) zijn de kansen groot dat er toch een Luchtoorlogs museum terecht kan komen in Diogenes. Iets wat dit machtige pand een bestemming geeft die het verdiend.
Het tot dusver enige serieuze plan is gekomen uit de hoek van het bedrijf van Waarde en Museum vliegbasis Deelen. De eerste zal delen van de bunker gebruiken voor opslag en restauratie van museum objecten. De tweede om de huidige locatie te verlaten en zich te hervestigen in Diogenes. De huidige eigenaar van het pand van Museum vliegbasis Deelen wil het pand namelijk gaan gebruiken als Horeca gelegenheid.
Helaas draait het hierin allemaal om geld. Medewerkers van Museum Deelen vermelden dat het kantoor gebouw en de grote zaal zeker geschikt zullen zijn voor museum doeleinden maar de rest onbetaalbaar zou zijn om door hun als Museum in te richten als museum of zelfs te verwarmen voor dit doel.
Hier zal dan dus een hele grote zak geld vanuit overheidswege bij moeten komen. Iets waar de Provincie Gelderland niet geheel ongewillig tegenover staat. Vanaf 1 Januari 2020 zal de bunker te koop komen te staan en rechtswege in eerste instantie aan andere overheidsinstanties aangeboden moeten worden. Komend jaar zullen we dus gaan zien wat er met de bunker gaat gebeuren. (7)
Bekijk een EenVandaag item over dit onderwerp:
Bronnen:
- Robbie Cornelissen; Verborgen Landschap~ LINK
- Signal uitgave nummer 10 1944
- Robert Verduijnen; Artiz Magazine 2012 ~ LINK
- Website: ” Maand van de Geschiedenis”~ LINK
- Website: ” Werkruimte in Arnhem” ~ LINK
- “Diogenes Bunker, vervolgverkenning toekomstmogelijkheden” ~ Ad van Heiningen in opdracht Provincie Gelderland ~ 53 pagina’s ~ LINK
- Website: “Gelderland Stateninformatie”~ LINK
- Krantenartikelen komen allen uit het Delpher Archief